Veur mien Radio-uutzendens van Twij deuntjes veur ain Cent, bin k aaltied op zuik noar meziek dij zongen wordt in aal dij klaine toalen van Europa. Mien meziekkeuze huust min of meer in zo’n globoal dörp, woar allerhaande richtens, stijlen en minderhaidstoalen uut Europa en sums doarboeten mekoar in de muit kommen kin.
As ik zummers aargenswoar mit mien vraauw aan t stuur in Europa aan de riddel bin, din struun ik hail wat meziekzoaken en zummerse meziekfestivals òf om meziek mit n dudelke oorsprong en toalege identiteit te vinden. Zo was ik n aantal keren ook ais in Estland op verziede en kwam der al gaauwachteg achter dat ze doar bovengemiddeld muzikoal binnen. t Aantal grode muzikoale manifestoatsies mit bievubbeld, heur twij doagen durende Grode Zangfeest (Estisch: Üldlaulupidu, üld, ‘algemain’ + laulupidu, ‘zangfeest’) is ain van de grootste zangmanifestoatsies ter wereld. Tiedens t feest treden amateurkoren uut hail Estland op. Aan t ìnde van t feest treden alle koren mit nkaander op. Din binnen der pakweg meer din 25.000 minsen aan t zingen. Bie t leste festival van d’oflopen joar, telde t pebliek roegweg meer din 125.000 minsen. In 1988 waren dat der 300.000, n kwart van de totoale bevolken van Estland was doar dou bie nkaander. Zeg nou zulf: zo’n grode dailnoame van zoveul Esten, dij der mit aan binnen is ducht mie, mit niks of naks aargenswoaraans in de wereld te verglieken.
Benoam in dat soamen zingen, koorzang komt dij Estse identiteit din in aal zien volhaid tot wasdom. Der bestaait zulfs n spreekwoord dij zegt: Zetst twij Esten bie nkaander, din hest al t begun van n koor. t Zingen mit nkaander is doar zo daip verwoddeld, dat t deur alle loagen en leeftieden van de bevolken gaait. In t onderwies het meziek en koorzang in vergliek mit ons laand din ook n hoge stoatus. Van jongs òf aan wordt t neutenlezen de kinder al biebrocht en elk kin mit dit as boases hail smui weg de stoerste partituren mitzingen.
Jaani Kirik Tallinn
Flashmob-Koorconcert, Jaani Kirik Tallinn
Om joe ais aan te geven hou zukswat wel ais goan kin kwam ik ais op n lije zummeroavend in de grode Jaani Kirik in t centrom van Tallinn terechde. Op dij oavend was der in dizze kerke n concert pland mit nije koormeziek van Arvo Pärt. Ik betuil bie d´inloop mien koatje en kreeg der vot n stoapeltje partituren bie. Ik docht dou, dat is ja n goie zoak, want din kin k in aalsgevaal mitlezen, wat der aalmoal zongen wordt. Ik zöchde mie n stee op in kerke en zag om mie tou, dat t aal voller en voller wuir. De kerke zat inainen stropvol mit volk. Tied van t aanbegun was der heer en der formeerde zuk veur mie op t verhoog van kerk n lutje orkest mit striekers en bloazers. Ze mozzen zuk vanzulf eerst nog eefkes waarm speulen en dou dat gebeurd was, kwam der n meroakels mooie dirigente (Anu Tali) in t vizier. Ze draaide zuk eerst noar t orkest gaf d´eerste poar takten en dou draaide ze zuk om, noar t pebliek en elkenain in kerke kwam spontoan in t inde. t Pebliek om mie tou sluig krek de partituren open. De dirigente gaf de juuste toon aan en d´haile kerke barstte onder beglaaiden van t orkest in loepzuver koorzang uut. t Wuir mie van aal dij mooiïgehaid om mie tou, bie zetten kèl op d’hoed. Ik zulf zat der zotrekend wel wat bedremmeld maank, want doar har k zulf ja nait van weerom.
Arvo Pärt
Zingende Revolutie
Op dij oavend wuir t mie meer din bewust wat koorzang as dail van n gezoamenleke identiteit beduden kin. t Wuir mie dou boetendes ook dudelk dat de stem van Estland tiedens ´de Zingende Revolutie´ in 1989 mit n wille zo staark as stoal wezen kon. Dij Baltische zangers-opstaand, n minsenkedde langs de kustliene van Estland, Letland en Litouwen, n poar miljoun minsen dij haand in haand mit neuze richten Ruslaand al zingend en zunder bloudvergaiten, de allerbeste veurbode van heur aigen onafhankelkhaid west is.
Nou d’haarst veur deure staait krieg k regelmoateg van vrunden om mie tou pompoenen aanboden. In dizz’ tied van t joar is der aaltied volop aanbod en wat mout je doar din mit. Ook as je op toer goan deur joen aigenste pervinsie din zain je aalgedureg stallegies aan de weg, doar particulieren heur pompoenen in allerhaande moaten en soorten in uutstald hebben. t Geft vanzulf wat kleur en fleur aan t haarstege pladdelaand. t Pompoenoverschot vindt din ook op n goie menaaier zien klaanten bie de weg.
De kracht van smoak mout nait ingewikkeld wezen, vandoar dat k aaltied op zuik bin noar ainvoldege recepten. Onderstoande recept is doar ducht mie slichtweg n hail goud veurbeeld van. Ik nuim t din ook mor,
Pompoen veur in d’oven zunder kapsones.
Inholten:
1kg pompoen, schild, ontpit en in geliek dikke vörrels sneden, 3 redelk dikke siepels in ringen sneden, n schoepie zolt, n schoep meel, 1 blik tomatenpuree van 200 gram, zwaarde peper noar smoak en rode peper flinters, 150 ml oliefeulie en wat botter veur t invetten van de broadslee
Waarkwieze:
Waarm de oven veur tot 200 groaden
Beleg n invette broadslee mit de pompoenvörrels
Dou de siepelringen in n daibe schuddel en streu der din zolt overhin en kneed t goud deur nkaander. Loat t n zetje stoan, omreden de siepelderij din wat smuier van struktuur wordt. Hiernoa mengen je tomatenpuree, zwaarde peper, rode peperflinters en meel der al huzzelnd bie deur. As t aalmoal zowied is, din verstreuen je dizze siepelderij geliekmoateg over de pompoenvörrels. Je drukken t nog evenpies licht aan en begaiten t veurdat in d’oven gaait beetje bie beetje mit oliefeulie.
De baktied ligt om en bie de 30 en 40 menuten. t Is kloar as de siepelderij goud broen verkleurd en de pompoen smui mor nait slatterg van kerakter is.
MOLBOON, v. (-en), (plantk.) eene soort van
paardenboon; (gew.) paardenboon die tot 't ontkiemen toe geweekt, alsdan
gedroogd en vervolgens in den oven gepoft-geroosterd wordt.
Ik mag n (molle)bone wezen, wel d’eerste in Grunnen der mit west is, zel wel aaltied n mysterie blieven. Vrouger wuir de mollebone veul eten en waren der verschaaiden bakkers in Stad, dij ze as n extroatje in heur ovens reusterden. Volgens n overlevern, was der aargens in de 19e aiw al n bakkerij aan raande van Stad woar nou de Ganzevoortsingel is mit t branden van mollebonen aan loop: en wel n bakker Warner. De stee woar e begonnen is en dij vandoag de dag ook nog wel es de pindazolder van d’Stad nuimd wordt, is nou n Russisch-Orthodoxe kerke vestegd.
R.O. Kerk aan de Ganzevoortsingel (pindazolder)
Mie is oeit verteld dat dizze bakker bie touval n pude slovve peerdebonen in d’oven liggen luit. Dit waren n soort Waalze bonen (Poepetonen). Dou e ze deruut huil, waren ze deur de rest-waarmte dreugd en wat poft en noadat e ze eerst hail veurzichies pruifd het en ze wel lekker vond, zag e der wel handel in. Bakker Warner brocht t toudestieds as n noagelnij produkt groots op maarkt. Doar kwam veur hom ook nog wat gunstegs bie, want der was in dij Napoleontische tied ook nog sproake van n handelsblokkoade. Der was doardeur ook bie zetten n tekört aan krachteg en voudzoame eterij. En wat n peerd vet moakt is in de regel ook goud veur n mins. De bonen gavven doar bie n goie uutkomst. d’Ain zien nood geft d’aander brood. Bakker Warner har de neuze in de juuste richten en zag der vot goie handel in. Doar kwam ook nog bie dat der dou in de Ommelaanden op de zwoare klaai ook nog genogt Waalse bonensoorten in alle meugelke soorten en moaten verbaauwd wuiren. Der was dus genogt aanbod te over om der n goie handel in te begunnen. t Luip as n tierelier en de bone kreeg al gaauw t predikoat Grunneger molleboon. t Was van meet aan, omdat der op t gebied van hapjederij nait veul te beleven was, slim populair. Zien mollebonen wuiren dou al zulfs in t Westen en tot in Hambörg verkocht. De opvolgers van de leste Mollebonenbraanderij firma R. Warner stopten in 1971 mit de produktie van de Mollebonen.
Nieuwsblad van het Noorden 5-02-1927
De òfzet wuir, deur d’opkomst van aal dij aander zolde hapjederij zo as pinda’s en aander verwante slikkerij aal minder. t Was kwa mondgevuil inains ook nait zo meer van dizz’tied, want je hebben der wel n hail staark gebit veur neudeg en t blift nogal n gepuul om aal dij haarde schilfers tussen de tanden vot te raggen. Boetendes stoekte de aanvoer, de wier(de)bonen wuiren in onze kontraainen en veuraal op de zwoare klaaigrond aal minder verbaauwd en aanboden.
molleboon, v fava di palude (tostata) Italiaans
molleboon, v. gourgane grillée Frans
Even weerom noar de benoamen van molleboon. Over d’herkomst van t woord molleboon is men t nait aaltied ains. Summegen beweren, dat mol aiglieks molt, mout bedudt en dat staait din i verwantschop mit t mouten van gaarste op n eestvlouer. Aander lu zeggen, dat ze oorspronkelk bakken wuiren in n mol, n langwaarpege ronde bak, dij te verglieken is mit n wok/wadjang. Ook binnen der gounent dij molleboon ontlainen aan t woord „molle", dat toudicht wordt noar n stuk raive, n holten schoever dij bie t omkeren van de bonen op de bakploade bruukt wuir. Dit wuir aaltied haalverwege tiedens t reustern doan. Wieders is der ook nog sproake, dat t van oldsheer om n appaarde bonesoort gaait. ( Molboonen, eene groote soort van paardenboonen, den overgang als het ware van tuinboonen tot paardenboonen uitmakende, v. hall, Landh. Flora 60 1854)
Friesch Dagblad 18-07-1947
In de loop van tied het t woord der ook nog mit ere n aander beduden biekregen. Grunneger mollebonen is in tied ook de spottende bienoam veur de Stadjers worden.
Boetendes wuiren ze vrouger ook wel bruukt as fiches bie t ganzeborden, halma en zukswat hin
Nog even wat over de bone zulf. Ik zee al dat t verwant was mit de Waalse bonen (poepetonen). Om even t onderschaaid aan te geven. wier(de)bonen hebben wat vörm aanbelangt aaltied n opzet lieffie. Mit dat lieffie wordt de bolle kaande van de bone bedould. In tegenstellen van Waalse bonen, want dij kriegen as ze wat langer indreugd binnen wat meer vòllen om t lief. Op t oog hebben dizze bonen veul van mekoar en doarom nuimen ze hom ook wel ais n twieveloar. Veur d’echte Grunneger mollebonen binnen allain mor de beste wier(de)bonen geschikt. Noadat de bonen mit d’haand lezen binnen, worden ze eerst n beste schoft in t wotter welt. Deur dizze menaar ontstaait der n schimmel, dij t blaauwzuur, dij der van nature in zit, der uut vottrekt.
Molleboon, broad (horse-)bean.
Molleboon, Saubohne.
Intied as ze net begunnen uut te lopen, worden ze tou t wotter hoald en vot doarnoa op n slovve eest- vlouer uutspraaid en te bruien legd. Ook wuiren ze dou veur t bruien wel in stoetkörven doan, t overtolleg wotter siepelde der din vanzulf uut. Tiedens dit bruiproces wordt t zetmeel in de bone alvast omzet in sukker. As ze din in raauwe toustand al n goie zuide smoak hebben din is de bone der kloar veur om reusterd te worden.
Veur t povven en reustern wuiren ze vrouger op grode slichte bakploaten uutlegd en doarnoa ain veur ain in d’oven schoven. Vrouger dee men dit vanzulf nog mit bezied n holt- en törfvuur in d’oven en dat gaf der boetendes ook nog n pittege rokerge aroma aan mit. Nog n aander biekomsteghaid, de bonen dij nait ontkiemd binnen, dij knappen din en springen op aigen kracht in t vuur noast de bakploade. De Bonen blieven mor kört in d’oven en dat stak nogal sekuur. t Gaait krek zolaank, totdat ze rode wangkies kregen hebben. Is ain zo’n bakploade kloar, din komt de aander der achterheer. Hiernoa worden de gebrande mollebonen weer mitmekoar op zo’n bakploade legd en din weeromme schoven in d’oven om ze as besloet op n zwak smeulend vuur nog wat verder indreugen te loaten. Tiedens dit dreugproces, en ook om n goud aingoal rizzeltoat te kriegen, wuiren de mollebonen op de bakploade tiedens t leste indreugen regelmoateg hinneweer schoven. Wat loater wuiren ze op n moderne en nait zo omslachtege menaaier verwaarkt in n kovviebrander. t Scheelde vanzulf wel veul rompslomp, mor t gong volgens n kenner wel ten koste van dij lekkere törvege rooksmoak.
Vandoag de dag worden puutjes mit mollebonen weer op klaine schoal aanboden bie allerhaande VVV’s, slachterijen, toko’s, oriental shops en winkels in Loug en Stad dij streekproducten in t schap liggen hebben. Maistkaans gaait t hier din om import uut China en dij binnen bie zetten zo haard dast der wel koegels van kaauwen kinst. Veur d’echten kinnen je op t heden in aalsgeval nog terechde op Börg Verhildersom in Lains. Joarlieks wordt doar nog n kaambe wier(de)bonen specioal veur de Grunneger mollebonen van nou verbaauwd.
Op Grönnen.
Al gait
het schip ook nog zoo schaif,
Ik hol mien
Grönnen altied laif!
Van alle
streken, waor ik kom,
Gain
aine, dei 't van Grönnen won!
Want
krintjebrei en dikke room, Sekaodekouk en MOLLEBOON
En
Paoskestoet en lekkeris,
't Is
Grönnen waor 't te vinden is!
Dr. A. C. DORNHECK BUSSCHER, (1864 - 1922)
Bronnen:
Mondelinge overlevering: Gerard F. Beukema (1930-2012)
Hall, H. C. van, Neêrlands plantenschat, of landhuishoudkundige flora, behelzende eene beschrijving der onkruiden, vergiftige en nuttige inlandsche planten en der in onzen landbouw gekweekte gewassen, Uitgave, G. T. N. Suringar, Leeuwarden, 1854
Reportage uit 1966 over de Groninger molleboon in Van gewest tot Gewest de film start vanaf 9.30 min: https://youtu.be/jPOmdn03k8E
Fragment:
Even
later komen Freddy en Jan binnen. In Freddy's haar hangen de gesmolten
sneeuwvlokken als glinsterende kristallen. Ze ziet een beetje verkleumd. Freddy
houdt niet van den winter.
„Hè...
brrr... wat is het nat en koud. Hier is het lekker."
„Ja
hè? "We hebben de schuif open gezet. We hebben het eerste uur vrij werken,
zeg."
„O,
fijn! Wat is dat op de kachel?"
,,
Molleboonen.''
„Lekker?"
„Nou!
Als ze gepoft zijn wel. Hier heb je een goede."
Freddy
knabbelt als een konijntje. Ze zit op het bankje, waar Suus en Elze edelmoedig
een plaatsje voor haar vrij gemaakt hebben en strekt haar natte voeten naar den
warmen gloed. Ook Jan Valck droogt zijn stevig gelaarsde beenen en keurt een
Molleboon
Uit: Lennart Clare, De wijde wereld - een
verhaal voor oudere meisjes,1936
